Podczas pracy w szkole w Bełsznicy Anton Onderka opracował „Elementarz polsko-niemiecki oder Polnisch-Deutsches Lesebuch für utraquistische Elementarschulen”, który został wydany w Raciborzu w 1845 roku.
Anton Onderka urodził się w 1815 r. w Pawłowie jako syn nauczyciela i organisty Jana Onderki. Po ukończeniu szkoły elementarnej studiował w latach 1832-35 w Seminarium Nauczycielskim w Głogówku, gdzie również rozpoczął pracę w szkole elementarnej w latach 1835-38. Od roku 1838 pracował jako nauczyciel w szkole w Łubowicach, a następnie w roku 1840 został mianowany nauczycielem i rektorem szkoły w Bełsznicy (Obecnie w Bełsznicy nie ma szkoły, dzieci uczęszczają do Szkoły Podstawowej w Rogowie.), w której pracował do kwietnia 1850 roku, kiedy to zrezygnował z powierzonego mu stanowiska i przeniósł się do Rudyszwałdu, gdzie podjął pracę jako referent biurowy. Tam spędził resztę życia. Zmarł w 1866 roku.
Pracując jako nauczyciel w Bełsznicy, Anton Onderka opracował „Elementarz polsko-niemiecki oder Polnisch-Deutsches Lesebuch für utraquistische Elementarschulen”, który został wydany w Raciborzu w 1845 r. Elementarz cieszył się bardzo dużą popularnością w drugiej połowie XIX w. Kilkakrotnie wznawiano jego wydania (m.in. w 1855, -58, -62, -65, -70). Drugie wydanie osiągnęło nakład 10 tys. egzemplarzy. Józef Madeja w książce „Elementarze i nauka elementarna czytania i pisania na Śląsku w wiekach XVIII i XIX” (Katowice 1960) tak napisał o wydaniu szóstym: „Autor zaznacza w przedmowie, że obecnie dzieci uczą się czytania z dwu elementarzy, z których jeden napisany jest w języku polskim a drugi w języku niemieckim. To daje zdaniem autora słabe wyniki, gdyż czytanie w języku niemieckim bez zrozumienia treści nie jest przydatne ani dla uczniów ani dla nauczycieli. Należałoby raczej uczyć czytać po polsku w połączeniu z jęz. niemieckim. Z powodu wyżej przytoczonych trudności wielu nauczycieli porzuciło naukę niemieckiego czytania w szkole. Autor jest za utrzymaniem obu języków w szkołach. Powołując się na opinię szeregu nauczycieli, którzy dawniej uczyli po polsku i po niemiecku, autor popiera ich zdanie, że nauka w dwu językach pobudza umysł uczniów do większej aktywności. Podkreśla jednak konieczność nawiązania przy nauce jęz. niemieckiego do mowy ojczystej”.
Elementarz Onderki – jak podkreśla z kolei dr Bartłomiej Gapiński z Uniwersytetu Jagiellońskiego w pracy „Anton Onderka a śląska kultura regionalna (ujęcie antropologiczno-historyczne)” – głęboko przeniknął do kultury śląskiej, stał się spoiwem tożsamości regionu, decydował o odrębności.
Elementarz składa się z trzech części. W pierwszej znajdują się głoski (Laute), drugiej – zgłoski (Silben), a trzeciej – słowa (Wörter). – W drugiej części są analogicznie niemieckie kategorie jak w pierwszej. W trzeciej pojawiają się zdania w języku polskim i niemieckim, dodatkiem był wyjątek z katechizmu rzymsko-katolickiego. Dzieło to pozostaje specyficznym zapisem mentalności epoki, można się z niego dowiedzieć jak wówczas kształcono, jaka była kultura życia codziennego, czy ówczesna religia. Katechizm kończy „Elementarz”, ale autor silnie go też sygnuje przynależnością do tradycji katolickiej w innych częściach, już na stronie tytułowej widnieje wyobrażenie nauczającego Chrystusa, na początku „Elementarza” znajduje się też dużych rozmiarów na całą stronę wizerunek Matki Bożej z Dziecięciem i umieszczona pod nim modlitwa: „W. Módl się za nami Św. Boża Rodzicielko! O. Abyśmy się stali godnémi obietnic P. Chrystusa”. Czyli modlitwa zaczyna i kończy to dzieło – wyjaśnia dr Bartłomiej Gapiński.
Szkoła Podstawowa w Rogowie razem z Gminnym Centrum Kultury w Gorzycach, Biblioteką Jagiellońską i lokalną społecznością realizowała projekt pod nazwą „Wznawiając materialne świadectwo tożsamości narodowej Antona Onderki”. 17 listopada odbyła się w Rogowie uroczystość podsumowująca projekt. W pierwszej części została odsłonięta i poświęcona rzeźba Antona Orderki w Szkole Podstawowej. Wykonał ją rzeźbiarz Józef Burszyk, również popularyzator życia oraz działalności Antona Onderki. Jeden z pomysłodawców przedsięwzięcia. Następnie w sali probostwa parafii NSPJ odbyło się spotkanie promujące wydanie reprintu elementarza Onderki, które prowadziła Justyna Stokłosa, nauczycielka języka polskiego w rogowskiej podstawówce. W programie m.in.: koncert zespołu „Bełszniczanki”, wykład doktora UJ Bartłomieja Gapińskiego oraz recytacje fragmentów elementarza. W ramach projektu mającego na celu upamiętnienie postaci Antona Onderki odbyły się także lekcje o życiu i twórczości XIX-wiecznego nauczyciela, warsztaty rzeźbiarskie w pracowni artysty Józefa Burszyka. Zorganizowano również konkurs na okładkę elementarza, który wygrała uczennica Karolina Lazar. Zobacz więcej: Rogów: uroczystość z okazji wydania reprintu elementarza Antona Onderki
Ludzie tacy jak Onderka – zdaniem dr. B. Gapińskiego – współtworzyli poczucie polskości na Śląsku, poczucie kultury lokalnej, odrębności regionalnej. – Z jednej strony wyczulenie na drugiego człowieka, chrześcijańska miłość bliźniego, solidaryzm z potrzebującym silnie ugruntowane były w śląskiej kulturze ludowej i pozostawiają ślady w dzisiejszej kulturze regionalnej, z drugiej piękno mowy ojczystej, obyczajów przodków obecne są dzięki takim osobom, jak twórca nowoczesnego na owe czasy elementarza – Anton Onderka. Choć pamięć o autorze nie jest ani krzykliwa, ani nie wyraża się poprzez przegadanie (zauważmy, że niestety też rzadko pojawia się w oficjalnym obiegu, nawet we wiodącym śląskim dyskursie czy to popularnym czy naukowym), w tym miejscu należy wyrazić tej zasłużonej postaci uznanie. Śląsk naprawdę wiele mu zawdzięcza. Buduje postawa osób dbających o regionalną tradycję i współcześnie wznawiających to interesujące dzieło, szczególnie przedstawicieli społeczności lokalnej z Bełsznicy, Rogowa, Gminy Gorzyce. Zgłębiając tożsamość kulturową Śląska nie można pominąć wybitnego Ślązaka Antona Onderki – puentuje dr Gapiński.
Krystyna Stanik
